ગ્રામીણ વિકાસનો અર્થ લોકોની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવાની સાથે સાથે મોટું સામાજિક પરિવર્તન પણ છે. ગ્રામીણ વિકાસ કાર્યક્રમોમાં લોકોની સહભાગિતામાં વધારો, આયોજનનું વિકેન્દ્રીકરણ, જમીન સુધારણાનો વધુ સારી રીતે અમલ અને ગ્રામીણ લોકોને વધુ સારી સંભાવનાઓ પ્રદાન કરવા માટે ધિરાણની વધુ સુવિધાની કલ્પના કરવામાં આવી છે.

શરૂઆતમાં, વિકાસ માટે મુખ્ય ભાર કૃષિ, ઉદ્યોગ, સંચાર, શિક્ષણ, આરોગ્ય અને આનુષંગિક ક્ષેત્રો પર મૂકવામાં આવ્યો હતો. પછીથી એ સમજાયું કે જો સરકારી પ્રયાસોને પૂરતા પ્રમાણમાં પૂરક બનાવવા પાયાના સ્તરેથી લોકોને સીધી અને આડકતરી સહભાગિ બનાવીએ તો જ વિકાસને વેગ મળી શકે છે, અને વેગ બદલાયો.

ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ગ્રામીણ વિકાસ વિભાગ દ્વારા નીચે મુજબના મુખ્ય કાર્યક્રમો ચલાવવામાં આવે છે,

(i) વેતન રોજગાર પ્રદાન કરવા માટે મહાત્મા ગાંધી રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી અધિનિયમ (MGNREGA)

(2) સ્વરોજગાર અને કૌશલ્ય વિકાસ માટે રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન (NRLM)

(iii) ગરીબી રેખાથી નીચેના પરિવારોને મકાન પૂરું પાડવા માટે ઇન્દિરા આવાસ યોજના (IAY)

(iv) ગુણવત્તાયુક્ત રસ્તાઓના નિર્માણ માટે પ્રધાનમંત્રી ગ્રામ સડક યોજના (PMGSY)

(v) સામાજિક પેન્શન માટે રાષ્ટ્રીય સામાજિક સહાય કાર્યક્રમ (NSAP)

આદર્શ ગામો માટે સાંસદ આદર્શ ગ્રામ યોજના (SAGY)

ગ્રામીણ વિકાસ કેન્દ્રો માટે શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી રૂર્બન મિશન

આ ઉપરાંત, મંત્રાલય પાસે ગ્રામીણ કાર્યકર્તાઓની ક્ષમતાના વિકાસ; માહિતી, શિક્ષણ અને સંચાર; અને દેખરેખ અને મૂલ્યાંકન માટેની યોજનાઓ પણ છે.